De verdwenen kauwgomballen

Opeens zijn ze weg. Ongemerkt uit het straatbeeld verdwenen: de kauwgomballenautomaten.

Iedereen die ouder is dan dertig, herinnert zich het nog. De apparaten die hingen aan de vergeten muren van de straten; voor de gevel van de Chinees of onder de luifel van de voetbalkantine. De draaiknop glimmend als altijd, en de plaatjes van de Jawbreakers, of andere vage merken, vergeeld door de zon achter het plastic raampje. De opwinding die je voelde zodra je het muntje in de inkeping boven de draaiknop duwde. Na het draaien de bonk, en dan: de bal die naar beneden rolde tegen het metalen klepje aan. Welke kleur? Welke kleur? Het maakte niet écht uit, en toch was je benieuwd.

Helemaal verdwenen zijn ze niet, maar de kauwgomballenautomaat is toch vooral jeugdsentiment, een object uit een andere tijd. Koos Buster vervaardigde er een uit keramiek. Niet zo’n vergeeld jaren ’80-apparaat, maar de klassieke, rode uit Amerika. Koos viert in zijn werk het dagelijkse leven. Dat doet hij door de spullen waar we ons mee omringen, maar waar we snel aan voorbijlopen, een podium te geven. Door de objecten uit een ander materiaal te vervaardigen (keramiek en glas) en de vorm met de hand net een beetje aan te passen, ontstaan er gleufjes, hoeken en bobbelingen. Doodsaaie objecten, zoals een stopcontact, krijgen opeens iets aantrekkelijks. Het witte keramiek glanst, de gaatjes voor de stekker zijn scheef. “Ik wil perfecte lulligheid. Als het te recht en netjes uitvalt, duw ik er nog wat deuken in – ik hou van wobbly lijnen en vlakken. Sommigen vinden dat het eruitziet alsof een kind van zes het heeft gemaakt… tja. Voor mij is het gelukt als er de sfeer van een snelle, spontane schets in zit.”[1]

Lullige spullen

De objecten die Koos vervaardigt, zijn niet alleen maar grappig. Door een voorwerp uit te kiezen en dit in het licht te zetten, gaan we ook nadenken over datzelfde voorwerp. Staan we überhaupt even stil bij al die spullen waar we normaal zo achteloos aan voorbijgaan? De hoeveelheid die we hebben, die we dagelijks produceren!
In zijn werk zien we veel ‘lullige’ objecten, ondergeschoven alledaagse dingen die alleen bestaan voor ons gebruik, zoals flessen allesreiniger, flesjes energydrank, uitgedrukte peuken of vuilnisbakken. Spullen die niet zijn ontworpen om mooi te zijn, maar ook deze objecten vormen onze wereld.

Al wordt dat nog weleens vergeten, denk maar eens aan de zomer van 2012. Toen ging de premierstrijd tussen Emile Roemer van de SP en Mark Rutte van de VVD. We weten allemaal wie er gewonnen heeft, maar toen nog niet. Roemer en Rutte waren de hoofdrolspelers van het RTL-debat. Rutte leek het debat te winnen door zijn nonchalante houding, maar de klap kwam tijdens de commercials. Even naar buiten voor een pauze met een flesje frisdrank. Rutte koos voor cola, Roemer voor Fanta. Ze kregen er een rietje bij tegen vlekken. Fotografen vonden het een mooie scène, die twee rivalen met een cola en een sinas. Zodra Rutte doorkreeg dat hij werd gefotografeerd, gooide hij zijn rietje weg. Hij moet blij zijn geweest met de uiteindelijke foto’s: een premier drinkt geen Fanta met een rietje.
De objecten waar we ons mee omringen, hebben invloed op ons, laten ons óók bewegen. En door in te zoomen op die spullen, worden er werelden blootgelegd.

Een nieuwe wereld

In Villa staat Koos zijn kauwgomballenautomaat. Henry Rijkers (76) uit Katwijk zou het werk waarschijnlijk waarderen. In de jaren ’80 exploiteerde hij duizenden automaten door heel Nederland. Nu zijn ze vrijwel weg uit het straatbeeld – een teken van een veranderende wereld. De automaten hingen vaak bij kleine middenstanders, maar die winkels zijn grotendeels verdwenen. Bovendien is snoep zo goedkoop geworden dat winst alleen in grote volumes te behalen is. Twintig cent voor één kauwgombal? Daar koop je nu een hele strip voor.

Vormgever Anouk Corstiaensen heeft nog een werkende automaat aan haar huis. Voor twintig cent krijg je een kauwgombal of klein cadeautje. In 2023 vertelde ze in Trouw over een meisje dat haar ringetje wilde ruilen. “Ik zei: ik heb de sleutel niet. Maar zelfs als ik die had, zou ik het niet doen. De verrassing is juist het leuke van het draaien.”[2]

Volgens historicus Peter van Dam weerspiegelt die anekdote een bredere trend: in een tijd waarin alles functioneel en voorspelbaar is geworden, missen mensen het kleine, romantische van iets kopen zonder te weten wat je krijgt. De kauwgomballenautomaat staat zo symbool voor die verandering. Net als het meisje dat haar ring wilde ruilen. Dat je niet kan kiezen, past niet bij de huidige tijd, waarin de consument voortdurend aan zet is.

Alles leuker maken

Dat Koos een kauwgomballenautomaat namaakt, is niet zomaar. Hij kiest vaker alledaagse dingen die langzaam verdwijnen uit de straten. Zoals een pinautomaat of een Canta. “Ik wil simpele dingen uit een niet-elitaire wereld waardering geven, als een stem tegen de ongelijkheid in onze samenleving. Maar ik probeer niet per se iets aan te kaarten of een boodschap over te brengen. Ik wil graag energie, inspiratie en ontroering doorgeven en alles wat leuker maken.”[3]

Koos heeft aan de muur in Villa ook een kastje hangen waarmee je normaliter het brandalarm kan indrukken. Het hangt in de tentoonstelling aan de muur als een soort persiflage op daadwerkelijke brandbeveiligingssystemen. Eerder maakte hij al series van brandblussers en brandslangen, hij vertelde er over op Radio 1: "Een brandblusser mag van mij meer aandacht krijgen. Je loopt er heel vaak langs, maar je geeft er nooit aandacht aan. Ik vind het leuk om kunst te maken van dingen die in elk museum hangen, maar die daar niet zijn als kunstobjecten. Nu is het ineens kunst, omdat het van een ander materiaal gemaakt is. Ik zeg eigenlijk tegen een object dat het er mag zijn. Daarom zet ik het in de schijnwerpers."[4]

[1] https://www.vtwonen.nl/eigen-huis-en-interieur/interview-met-koos-buster~7dc4b29

[2] https://www.trouw.nl/tijdgeest/toen-kinderen-nog-blij-waren-met-een-kauwgombal-uit-de-automaat~bf55cda5/

[3]  https://www.vtwonen.nl/eigen-huis-en-interieur/interview-met-koos-buster~7dc4b29

[4] https://www.nporadio1.nl/nieuws/cultuur-media/d7a3af6d-bd2d-4f87-a9a8-bfee480afc68/koos-buster-zorgde-voor-een-keramiekrenaissance-in-nederland